اسلام یکی از بزرگ‌ترین ادیان جهان است که بیش از یک و نیم میلیارد پیرو در سراسر جهان دارد. این دین در قرن هفتم میلادی در شبه‌جزیره عربستان ظهور کرد و پیامبر اسلام، حضرت محمد (ص)، آخرین پیامبر الهی شناخته می‌شود.
دین اسلام بر پایه اصول توحید، نبوت و معاد استوار است که کتاب مقدس آن، قرآن کریم، راهنمای زندگی مسلمانان محسوب می‌شود. این دین علاوه‌بر بعد عبادی و اعتقادی، دارای قوانین اجتماعی، اخلاقی و سیاسی است که زندگی فردی و اجتماعی مسلمان‌ها را شکل می‌دهد.
پس از رحلت پیامبر اسلام (ص)، مسلمانان درباره مسئله جانشینی ایشان به اختلاف نظر دچار شدند که این امر به شکل‌گیری دو مذهب اصلی در اسلام، یعنی شیعه و اهل سنت، انجامید.
اهل سنت معتقدند که جانشینی پیامبر باید بر اساس اجماع امت و انتخاب باشد، در حالی‌که شیعیان بر این باورند که امامت، یک مقام الهی است و باید از سوی خداوند تعیین شود. این تفاوت دیدگاه منجر به پیدایش دو جریان اعتقادی و فقهی بزرگ در جهان اسلام شد که هرکدام دارای ویژگی‌ها و شاخه‌های مختلفی هستند.
مذهب شیعه به‌ویژه در کشورهایی مانند ایران، عراق، لبنان و بحرین پیروان زیادی دارد و بر اصل امامت و ولایت اهل بیت (ع) تأکید می‌کند. در مقابل، مذهب اهل سنت که بزرگ‌ترین مذهب اسلامی محسوب می‌شود، در کشورهای متعددی از جمله عربستان سعودی، مصر، ترکیه و اندونزی گسترده است.
هر دو مذهب علاوه‌بر تفاوت‌های اعتقادی و فقهی، در برخی آداب و مناسک دینی نیز اختلاف‌هایی دارند، اما در اصول اساسی اسلام مانند ایمان به خدا، پیامبری حضرت محمد (ص)، قرآن و معاد مشترک هستند.
با وجود این اختلافات، مسلمانان شیعه و سنی در طول تاریخ در بسیاری از دوره‌ها در کنار یکدیگر زندگی کرده و تعامل داشته‌اند. بسیاری از علما و اندیشمندان اسلامی نیز تلاش کرده‌اند تا بر مشترکات تأکید کرده و وحدت اسلامی را تقویت کنند.
امروزه با توجه به چالش‌های متعدد جهان اسلام، وحدت و همبستگی میان مسلمان‌ها اهمیت بیشتری یافته است و تقویت روحیه برادری و احترام متقابل میان پیروان این دو مذهب می‌تواند به حل بسیاری از مشکلات و چالش‌های پیش روی جوامع اسلامی کمک کند.
عقاید و باورهای مشترک مسلمانان شیعه و سنی
شیعه و سنی با وجود برخی تفاوت‌های فقهی و اعتقادی، دارای باورهای مشترک بسیاری هستند که اساس دین اسلام را تشکیل می‌دهد. این مشترکات که در اصول اعتقادی و عبادی نمود پیدا می‌کنند، نشان‌دهنده وحدت فکری و دینی میان مسلمانان است.
اعتقاد به یکتاپرستی (توحید)، نبوت حضرت محمد (ص) و معاد، سه اصل اساسی هستند که در هر دو مذهب مورد پذیرش قرار دارند و نقش محوری در جهان‌بینی اسلامی ایفا می‌کنند. این اعتقادات، بنیان‌های مشترکی را برای همه مسلمان‌ها فراهم کرده و موجب ایجاد همبستگی میان آنان شده است.
توحید یا اعتقاد به یگانگی خداوند، نخستین و مهم‌ترین اصل در اسلام است. همه مسلمانان باور دارند که خداوند یکتاست، بی‌همتا و بدون شریک. این اصل در آیات متعدد قرآن کریم، به‌ویژه در سوره اخلاص، مورد تأکید قرار گرفته است.
علاوه‌بر توحید، مسلمین جهان به نبوت حضرت محمد (ص) به‌عنوان آخرین پیامبر الهی اعتقاد دارند. ایشان فرستاده خدا برای هدایت بشر بوده و دین اسلام را تکمیل کرده است. همچنین همه مسلمانان به معاد یا زندگی پس از مرگ معتقدند و باور دارند که در روز قیامت، همه انسان‌ها بر اساس اعمالشان مورد حساب‌رسی قرار خواهند گرفت و به بهشت یا دوزخ خواهند رفت.
یکی دیگر از مهم‌ترین اشتراکات مسلمان‌ها، قرآن کریم به‌عنوان کتاب مقدس و وحی الهی است. همه مسلمانان معتقدند که قرآن، سخن خداوند است که بر پیامبر اسلام نازل شده و راهنمای نهایی بشر برای رسیدن به سعادت دنیا و آخرت است.
این کتاب آسمانی، اساس قوانین، اخلاق و عبادات اسلامی را تشکیل می‌دهد و هیچ‌گونه تحریفی در آن رخ نداده است. تفسیر و برداشت از برخی آیات ممکن است در میان شیعه و سنی تفاوت‌هایی داشته باشد، اما اصل پذیرش قرآن به‌عنوان وحی الهی و منبع اصلی هدایت، میان آنان مشترک است.
در کنار اعتقادات، اصول و فروع دین نیز در میان شیعه و سنی مشابهت‌های زیادی دارند. در مذهب شیعه، اصول دین شامل توحید، نبوت، معاد، عدل و امامت است، در حالی‌که اهل سنت معمولاً اصول دین را در قالب توحید، نبوت و معاد بیان می‌کنند.
در مورد فروع دین نیز، مسلمانان به انجام اعمالی مانند نماز، روزه، زکات و حج پایبند هستند. هرچند که در برخی جزئیات احکام فقهی مانند نحوه اقامه نماز یا روش روزه‌داری تفاوت‌هایی وجود دارد، اما کلیت این عبادات و ضرورت انجام آن‌ها مورد پذیرش هر دو گروه است.
این عقاید و باورهای مشترک، پایه‌های اصلی اسلام را تشکیل داده و عامل مهمی در وحدت مسلمین جهان به‌شمار می‌روند. با وجود برخی اختلافات فقهی و تاریخی، تأکید بر این مشترکات می‌تواند زمینه‌ای برای همزیستی مسالمت‌آمیز و اتحاد بیشتر میان شیعه و سنی باشد.
در دنیای امروز که چالش‌های متعددی فراروی امت اسلامی قرار دارد، توجه به این اشتراکات و پرهیز از تفرقه، می‌تواند نقش مهمی در پیشرفت جوامع اسلامی و تقویت روابط میان پیروان دو مذهب ایفا کند.
تفاوت‌های اعتقادی بین مسلمانان شیعه و سنی
شیعه و سنی، با وجود اشتراکات فراوان در اصول دین، در برخی مسائل اعتقادی و تاریخی تفاوت‌هایی دارند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به مسئله امامت و خلافت، جایگاه اهل بیت (ع)، و تفاوت‌های فقهی و کلامی اشاره کرد.
این اختلافات عمدتاً پس از رحلت پیامبر اسلام (ص) و بر سر مسئله جانشینی ایشان به وجود آمد و در طول تاریخ توسعه یافت. با این حال، این تفاوت‌ها نباید به‌عنوان عاملی برای تفرقه میان مسلمانان تلقی شود، بلکه می‌توان آن‌ها را به‌عنوان تنوع دیدگاه‌های مذهبی در نظر گرفت.
یکی از اصلی‌ترین اختلافات میان شیعه و سنی، مسئله امامت و خلافت است. اهل سنت معتقدند که پس از پیامبر (ص)، رهبری امت اسلامی باید از طریق اجماع و انتخاب مردم تعیین شود، به همین دلیل خلفای راشدین (ابوبکر، عمر، عثمان و علی) را به‌عنوان جانشینان پیامبر می‌پذیرند.
در مقابل، شیعیان بر این باورند که امامت یک منصب الهی است و خداوند امام را تعیین می‌کند. از نظر شیعه، امامان دوازده‌گانه، از حضرت علی (ع) تا امام مهدی (عج)، به‌عنوان رهبران معصوم امت اسلامی منصوب شده‌اند و علم و هدایت الهی را به ارث می‌برند. این تفاوت در دیدگاه‌ها نقش مهمی در شکل‌گیری دو مذهب ایفا کرده است.
جایگاه اهل بیت (ع) در دو مذهب نیز یکی از دیگر اختلافات اساسی بین مسلمانان شیعه و سنی محسوب می‌شود. شیعیان معتقدند که اهل بیت (ع)، یعنی خاندان پیامبر (ص)، دارای جایگاه ویژه‌ای در هدایت امت اسلامی هستند و محبت و پیروی از آنان یک وظیفه دینی است.
آنان بر این باورند که امامان شیعه از اهل بیت (ع) منصوب شده‌اند و دارای علم لدنی و عصمت هستند. در مقابل، اهل سنت نیز به احترام و محبت اهل بیت (ع) تأکید دارند، اما آن‌ها را هم‌ردیف دیگر صحابه پیامبر می‌دانند و برای آنان جایگاه ویژه‌ای در رهبری دینی قائل نیستند.
از نظر فقهی و کلامی، مسلمانان شیعه و سنی در برخی احکام شرعی و مبانی اعتقادی تفاوت‌هایی دارند. در فقه، شیعیان از روش اجتهاد پویا و استفاده از عقل در استنباط احکام بهره می‌برند و به تقلید از مراجع دینی اعتقاد دارند، در حالی‌که اهل سنت مذاهب فقهی مختلفی مانند حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی دارند که بر اساس اجماع و قیاس احکام شرعی را تعیین می‌کنند.
در حوزه کلامی، شیعیان به اصل عدل الهی اعتقاد دارند و آن را جزو اصول دین می‌دانند، در حالی‌که در میان اهل سنت، برخی مکاتب مانند اشاعره دیدگاه متفاوتی درباره عدل الهی و جبر و اختیار دارند.
با وجود این تفاوت‌ها، مسلمانان شیعه و سنی در بسیاری از مسائل دینی و اعتقادی اشتراک دارند و هدف اصلی هر دو گروه، پیروی از آموزه‌های اسلام و عمل به دستورات قرآن و سنت پیامبر (ص) است. در دنیای امروز، که مسلمان‌ها با چالش‌های متعددی روبه‌رو هستند، تأکید بر نقاط مشترک و احترام به تفاوت‌ها می‌تواند به تقویت وحدت اسلامی و کاهش اختلافات کمک کند.
فرهنگ و سبک زندگی مسلمانان سنی و شیعه
فرهنگ و سبک زندگی شیعیان و اهل سنت، اگرچه دارای اشتراکات زیادی است، اما در برخی جزئیات نیز تفاوت‌هایی دارد. این تفاوت‌ها بیشتر به مناسبت‌های مذهبی، نحوه عبادات و شیوه‌های ذکر و دعا بازمی‌گردد. با وجود این اختلافات، هر دو مذهب در تلاش برای پیروی از اصول اسلام، برگزاری مراسم عبادی و حفظ ارزش‌های دینی هستند.
یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های فرهنگی میان شیعه و سنی، جشن‌ها و مناسبت‌های مذهبی است. شیعیان مراسم خاصی مانند عاشورا و اربعین را گرامی می‌دارند و در این ایام به عزاداری برای امام حسین (ع) و شهدای کربلا می‌پردازند. مراسم محرم و صفر در فرهنگ مسلمانان شیعه جایگاه ویژه‌ای دارد و همراه با روضه‌خوانی، سینه‌زنی و پیاده‌روی اربعین برگزار می‌شود.
در مقابل، اهل سنت اهمیت کمتری به این مناسبت‌ها می‌دهند و بیشتر بر اعیادی مانند میلاد پیامبر (ص) و عید فطر و قربان تأکید دارند. البته برخی از گروه‌های صوفی در اهل سنت نیز به برگزاری مراسم ذکر و یادبود برای اهل بیت (ع) علاقه دارند.
سبک عبادات و ذکرها نیز در میان شیعیان و اهل سنت تفاوت‌هایی دارد. هر دو گروه پنج نوبت در روز نماز می‌خوانند، اما شیعیان معمولاً نمازهای ظهر و عصر و همچنین مغرب و عشا را به‌صورت متوالی اقامه می‌کنند، در حالی‌که اهل سنت این نمازها را در پنج زمان جداگانه به‌جا می‌آورند.
در ذکرها و دعاها نیز تفاوت‌هایی دیده می‌شود. مسلمانان شیعه بیشتر به ادعیه‌ای مانند دعای کمیل، زیارت عاشورا و دعای ندبه اهمیت می‌دهند و توسل به اهل بیت (ع) را به‌عنوان یکی از روش‌های تقرب به خداوند می‌پذیرند، در حالی‌که اهل سنت بیشتر به اذکار قرآنی، صلوات و دعاهای مأثور از پیامبر (ص) پایبند هستند.
یکی دیگر از جنبه‌های فرهنگی که در سبک زندگی مسلمانان شیعه و سنی دیده می‌شود، احترام به شخصیت‌های دینی و تاریخی است. در میان شیعیان، امامان معصوم (ع) جایگاه ویژه‌ای دارند و حرم‌های آنان مانند حرم امام حسین (ع) در کربلا و حرم امام رضا (ع) در مشهد، مراکز زیارتی مهمی محسوب می‌شوند.
اهل سنت، در مقابل، احترام زیادی برای صحابه پیامبر (ص) قائل هستند و مقبره‌های بزرگان دین، مانند خلفای راشدین، را تکریم می‌کنند.
با وجود این تفاوت‌ها، هر دو مذهب اسلامی بر اخلاق، دیانت و سبک زندگی اسلامی تأکید دارند و پیروانشان تلاش می‌کنند بر اساس آموزه‌های قرآن و سنت پیامبر (ص) زندگی کنند. احترام متقابل، شناخت باورهای یکدیگر و تمرکز بر نقاط مشترک می‌تواند نقش مهمی در همزیستی مسالمت‌آمیز میان شیعه و سنی ایفا کند.
تعاملات تاریخی و روابط بین مسلمین
روابط بین شیعه و سنی در طول تاریخ دارای فراز و نشیب‌های زیادی بوده است. در برخی دوره‌ها، این دو مذهب با یکدیگر همکاری کرده و به توسعه تمدن اسلامی کمک کرده‌اند، در حالی‌که در برخی مقاطع، اختلافات مذهبی منجر به تنش‌ها و درگیری‌هایی شده است. بررسی این تعاملات تاریخی می‌تواند به درک بهتر روابط کنونی و تلاش برای تقویت همبستگی میان مسلمانان کمک کند.
در دوره‌های مختلف، همکاری و همزیستی میان شیعه و سنی در جوامع اسلامی مشاهده شده است. به‌عنوان‌مثال در دوران حکومت عباسیان، دانشمندان شیعه و سنی در مراکز علمی مانند بیت‌الحکمه بغداد در کنار یکدیگر به تحقیق و تألیف می‌پرداختند.
در دوران حکومت سلجوقیان و ایلخانان مغول نیز همکاری‌هایی میان فقها و علمای شیعه و سنی برای حفظ و گسترش علوم اسلامی صورت گرفت. همچنین، در دوره حکومت صفویان و عثمانی‌ها، با وجود اختلافات مذهبی، گاه دوره‌هایی از همزیستی و تعامل نیز به چشم می‌خورد، به‌ویژه در حوزه‌های اقتصادی و فرهنگی.
بااین‌حال، اختلافات مذهبی و درگیری‌های تاریخی میان مسلمانان نیز در برخی دوره‌ها وجود داشته است. یکی از مهم‌ترین موارد تاریخی، اختلاف بر سر مسئله جانشینی پیامبر اسلام (ص) بود که به شکل‌گیری دو مذهب شیعه و سنی منجر شد.
در طول قرون بعدی، برخی حکومت‌ها مانند امویان و عباسیان سیاست‌هایی را اتخاذ کردند که باعث محدودیت شیعیان شد. همچنین درگیری‌های مذهبی در دوران صفویان و عثمانی‌ها شدت گرفت و گاهی به برخوردهای نظامی نیز منجر شد. در دوران معاصر، برخی جریان‌های تندرو مذهبی و سیاسی تلاش کرده‌اند تا اختلافات را تشدید کنند و وحدت میان مسلمانان را خدشه‌دار سازند.
بااین‌حال در عصر مدرن، تلاش‌هایی برای تقویت وحدت میان شیعه و سنی صورت گرفته است. شخصیت‌هایی مانند سید جمال‌الدین اسدآبادی و شیخ محمود شلتوت، مفتی اعظم الازهر، بر وحدت اسلامی تأکید داشتند و کوشیدند زمینه‌های تقریب بین مذاهب را فراهم کنند.
امروزه نیز بسیاری از اندیشمندان اسلامی بر این باورند که همکاری میان شیعه و سنی، به‌ویژه در مقابله با چالش‌های جهانی، می‌تواند به تقویت جایگاه مسلمانان در عرصه بین‌المللی کمک کند.
در مجموع تاریخ روابط شیعه و سنی نشان می‌دهد که همزیستی و همکاری در دوره‌هایی امکان‌پذیر بوده و درگیری‌ها بیشتر ناشی از عوامل سیاسی و سوءاستفاده‌های مذهبی بوده است.
با توجه به چالش‌های جهان اسلام در دوران معاصر، تأکید بر اشتراکات دینی، گفت‌وگوی بین‌مذهبی و پرهیز از تعصبات می‌تواند به تحکیم روابط میان پیروان این دو مذهب کمک کند و زمینه را برای همبستگی بیشتر میان مسلمانان فراهم سازد.
